არჩევანი და თავისუფლება

ჟიულ ვერნის რომანის „80000 კილომეტრი წყალქვეშ“ დაწერის შემდეგ 150 წელი გავიდა. და ალბათ, ცოტა იყო და არის ადამიანი, მასში მოთხრობილ ამბავს, პერსონაჟებს, განსაკუთრებით, კაპიტან ნემოს (უშუალოდ, ან მის სახელს, ან პერსონის, ამბის ინტერპრეტაციებსა თუ მისით ინსპირაციებს) არ იცნობდეს.

ალბათ, სწორედ ნაწარმოების უცვეთი მხატვრული ღირებულების, არასწორხაზოვნების, პრობლემატიკის, თემებისა და საკითხების თავისუფალი წაკითხვა-გაშიფვრის შესაძლებლობის, სიუჟეტის, ამბის, თავგადასავლის მიმზიდველობიდან გამომდინარე, ახალგაზრდა რეჟისორმა დავით თარბამ საკმაოდ რისკიანი ნაბიჯი გადადგა, როდესაც რომანის მიხედვით, ვახტანგ ქორიძესთან (რომელიც გამორჩეული მხატვარ-მეთოჯინე-ოსტატია და რომელსაც ნამდვილად შეუძლია თოჯინური სასწაულების მოხდენა) თანამშრომლობით, ახალციხის თოჯინების სახელმწიფო თეატრში, მარიონეტული სპექტაკლი დადგა.

თუ არ ჩავთვლით, 80-იან წლებში, საქართველოს ტელევიზიის პირველ არხზე (სადაც მაშინ სატელევიზიო თეატრი ჯერ კიდევ არსებობდა) წარმოდგენილ, ნოდარ ბეგიაშვილის, რამდენიმენაწილიან ტელესპექტაკლს, „80000 კილომეტრი წყალქვეშ“ ქართულ სცენაზე პირველად დაიდგა.

დავით თარბასთვის კი, ეს მეორე თოჯინური სპექტაკლია. პირველი იყო „წმინდა ანტუანის სასწაული“, მორის მეტერლინკის მიხედვით, თბილისის გიორგი მიქელაძის სახელობის თოჯინების პროფესიულ თეატრში, ვლადიმერ მელცერის თოჯინებით. (ორივე შემთხვევაში, საქართველოს თოჯინების პროფესიული სახელმწიფო თეატრების გაერთიანების სამხატვრო ხელმძღვანელ ნიკოლოზ საბაშვილის ხელშეწყობით). თუ „80000 კილომეტრი წყალქვეშ“ წმინდად მარიონეტულია, „წმინდა ანტუანის სასწაულში“ (ასევე, ფანტასტიკურ-მისტიკურ-ფეერიულ) სხვა ტიპის მარიონეტებია გამოყენებული (მყარ და სტატიკურ სადგამზე, მოძრავი ზედა ნაწილებით), რაც მეტყველებს დავით თარბას ექსპერიმენტებისა და ახალი თეატრალური ენის ძიებების სურვილზე და რაც, სხვათა შორის, სხვადასხვა სივრცეში (დრამატულ თეატრში, ონლაინ პლატფორმაზე, ქეთევან სამხარაძესთან ერთად და სხვა) უკვე რამდენჯერმე გამოამჟღავნა.

არ მოვყვები რომანის შექმნის ისტორიას, არც შინაარსსა და პერსონაჟების დახასიათებას, არც სათავგადასავლო პერიპეტიებსა და ისტორიულ რეალობასთან დაკავშირებულ სხვა მსგავს საკითხებზე შევჩერდები. მხატვრული ტექსტის ყველა ეპიზოდი, მონაკვეთი თუ აღწერილობა სპექტაკლში არ შევიდა, მაგრამ შევიდა ყველა მნიშვნელოვანი ამბავი, ინფორმაციულ-შინაარსობრივი ასპექტებითა და აქცენტებით, რომლებიც, ანა გოგიშვილის ადაპტაციითა და ინსცენირებით, ლოგიკურ და გამართულ დრამატურგიულ ხაზზე აეწყო და განვითარდა.

ის, რაც თავის დროზე სენსაცია იყო, დღეს, რეალობაში - სხვა ტექნოლოგიურმა სიახლეებმა ან ხელოვნებაში - ახალმა ფანტასტიკურმა ობიექტებმა ჩაანაცვლეს. წყალქვეშა ნავიც დიდი ხანია, აღარაა გამონაგონი, მაგრამ პროფესორ არონაქსის, მებარჯე ნედ ლენდის, მსახურ კონსეის, კაპიტან ნემოსა და „ნაუტილუსის“ თავგადასავალი ისევე მოქმედებს მაყურებლის წარმოსახვაზე, როგორც მაშინ, როდესაც ასეთი მცურავი ობიექტები რეალურ სამყაროში არ არსებობდნენ.

ამბავი (როგორც რომანში) პროფესორ არონაქსის მონათხრობით იწყება. აქ აბრაამ ლინკოლის (რომლის სახელიც რომანში გემს ჰქვია, რომლითაც, კაპიტან ფარაგუტის ხელმძღვანელობით, პროფესორის ჯგუფი „ურჩხულის“ საძიებლად მიემგზავრება) პორტრეტი „ცოცხლდება“ და ექსპედიციის წევრებს დავალებას აძლევს, შემდეგ ყველაფერი ისე ხდება, როგორც რომანშია და ასპარეზზე კაპიტანი ნემო, მისი ეკიპაჟი და „ნაუტილუსი“ გამოდიან.

დავით თარბას „80000 კილომეტრი წყალქვეშ“ „გაცოცხლებულ“, რეალურ სცენურ მასშტაბებში და განზომილებაშია მოქცეული (თოჯინურ სპექტაკლთან მიმართებაში, განზომილებებისა და მასშტაბების რეალურობა პირობითია). პლასტიკური და ვიზუალური გადაწყვეტით, ანიმაციურ ფილმს ჰგავს, რომელშიც თეჯირი ეკრანის ჩარჩოს სახითა და ფორმითაა გამოყენებული. სცენა-ეპიზოდები, კადრების კომპოზიციები, კადრებად აწყობილი მოქმედება, სივრცეები, სამოქმედო სიბრტყეები, მათი ცვალებადობა, ტემპო-რიტმი მონტაჟის, განათებისა და მუსიკალური გადაწყვეტის ორგანულობის ასოციაციას იწვევენ. ხმები, ხმაურები, მუსიკალური თემები (მუსიკალური გამფორმებელი - თამაზ იმნაძე), დიალოგებიც თითქოს ფილმის ხმოვან რიგს ქმნიან და ვიზუალურ კინოეფექტს აძლიერებენ.

ხარისხიანი, დახვეწილად და ნატიფი ხელოვნებით შესრულებული მარიონეტები კი, სახასიათო ნაკვთებით, სპეციფიკური იმიჯებით, „ცოცხალ“ თოჯინებსა და თოჯინური ანიმაციის გმირებსაც გვანან. თოჯინა-პერსონაჟების განსხვავებული იერი, ფაქტურა, მათი ბუნების მახასიათებელი დეტალები, შტრიხები, ჩაცმულობა, მოძრაობის (ტარების) თავისებურებები და ხმების სპეციფიკა, ინტონაციების, მეტყველების თავისებურებები ქმნიან მოქმედი გმირების სახეების დამაჯერებელ ერთიანობას. მარიონეტების გარდა, რამდენიმე სცენაში ხელები ერთვებიან, როგორც პერსონაჟები და მხატვრული გადაწყვეტის მრავალფეროვან რეგისტრს ამდიდრებენ.

სპექტაკლში მონაწილეობენ: მაია თორდუა, ლიანა გელაშვილი, ცირა ტაბატაძე, მიხეილ ბერიძე, თამაზ კუჭაძე, დავით ჩილინგარაშვილი, მარიკა მამულაიძე, ქრისტინე ინასარიძე და ანი ხუბუტია (რომელიც თოჯინას ატარებს, ახმოვანებს, ერთ-ერთ ეპიზოდში მღერის და მშვენიერ ვოკალურ შესაძლებლობებს ამჟღავნებს. ასეთი ვოკალური „ჩანართი“, ელემენტი ასევე მახასიათებელია ანიმაციური კინოსთვის) გამნათებელი - ბესო ჩალათაშვილი, რადისტი - ლია კვესელავა, რეკვიზიტორი - ირინა სუდაძე, სცენის მემანქანეები - ავთო ზაზაძე და რეზო ნასყიდაშვილი (რომლებიც, ასევე მონაწილეობენ სპექტაკლში). რეჟისორის ასისტენტია - მაია მოდებაძე.

მოქმედება რამდენიმე ადგილზე, სივრცესა და დროში მიმდინარეობს - კაბინეტში მოგზაურობის დაწყებამდე, გემ „აბრაამ ლინკოლნზე“, „ნაუტილუსზე“ (რომლის სამოქმედო არე, თავის მხრივ, რამდენიმე სიბრტყეზე და მინისცენაზე იშლება), წყალქვეშ და ოკეანის ფსკერზე და რამდენიმე შიდა შრეს მოიცავს, რაც დინამიკურობას, მოცულობითობას, სიღრმეს, „ჰაერის“ ეფექტს ბადებს და ათავისუფლებს მოქმედებას სცენის, თეჯირის, ჩარჩოს შეზღუდვისგან. მინიატურული დეკორაცია კი ისეთია, როგორიც როგორც ფილმს, ასევე დრამატულ სპექტაკლს შეიძლება ჰქონდეს და ისეთივე (მართალია, ასევე მინიატურული) ელემენტებისა და რეკვიზიტისგან შედგება, როგორიც დიდ სცენაზე შეიძლება ვიხილოთ.

შთაბეჭდილებას ქმნის და აძლიერებს ეკრანის შრეები, სიღრმე, მოცულობითობა. წყალქვეშა ნავი და პარალელურად, ამ გარემოში და გარშემო მცურავი წყალქვეშა ნავი და გემები. წყალი, წყლის რეალური და მითურ-ფანტასტიკური არსებები, ყინულის ლოდები თუ წყალმცენარეები, რომლებიც ნავის ლუკიდანაც ჩანან და უშუალოდ, ოკეანის ფსკერზე გადასვლის დროსაც. იქნება ეს წყალქვეშა ნავის ინტერიერი თუ ოკეანე/ზღვის ფსკერი, სადაც ჯადოსნური და მართლაც ფანტასტიკური სამყაროა და ასეთივე მოქმედება იშლება, სცენები წყლის სამყაროს ბინადართა ცხოვრებიდან (რეალური ადამიანების მსგავსად) და რომანის მიხედვით, ჩაძირული ატლანტიდას ნანგრევებში, ანტიკური კოლონების, დანგრეული კედლებისა და თაღების ლაბირინთებში.

ზღაპრულობის, ფანტასმაგორიულობის ეფექტს დავით თარბა და ვახტანგ ქორიძე მოლივლივე მომწვანო, გაუმჭვირვალე წყლის მასითაც აძლიერებენ. სარეჟისორო გადაწყვეტის ასეთი ხერხი ოპტიკურ ილუზიას ქმნის (რაც ზოგადად დამახასიათებელია თოჯინური სპექტაკლებისთვის), მასშტაბებისა და გაბარიტების ნამდვილობის გაქრობას, რაც გამომსახველობას ანიჭებს და მხატვრულ ელფერს მატებს სანახაობას. რეალობისა და ირეალური განზომილების შეგრძნება და მათ შორის ზღვარი ქრება და მაყურებელი თავისუფლად უერთდება ზღაპრადქცეული სამყაროს მომაჯადოებელ ელვარებას.

უკანა, თეჯირს მიღმა პლანი ჩაბნელებულია და ადგილს უთმობს ძირითად სამოქმედო არეს. მეთოჯინეები მთლიანად დაფარული არიან. სიბნელიდან, მხოლოდ აქა-იქ, თუ შუქის წყარო კუთხეს შეიცვლის, შეიძლება გამოკრთეს რომელიმეს ხელის ნაწილი და სახეებზე აფარებული გრძელი პირბადისა თუ „ჰიჯაბის“ დეტალი. ეს იდუმალებასა და პლასტიკურ გამომსახველობას აძლიერებს და როგორც მხატვრული გადაწყვეტის ნაწილი, აღიქმება.

„80000 კილომეტრი წყალქვეშ“ სპექტაკლია თავგადასავლების მოყვარულებისთვის, ფანტაზიას, წარმოსახვასა და ოცნებების სურვილს აცოცხლებს, ფიზიკურ ფორმას ანიჭებს და ააქტიურებს. მას, ზღაპრული, ფილოსოფიური, ფანტასმაგორიული კონტექსტის გარდა, პოლიტიკური ჟღერადობა და ქვეტექსტიც აქვს.

ის 80000 კილომეტრი, რომელიც პროფესორმა და მისმა მხლებლებმა „ნაუტილუსზე“ ყოფნისას, სამი თვის განმავლობაში, სხვადასხვა ოკეანეში გაიარეს, დავით თარბას სპექტაკლში ერთ საათში გადის. ამბებითა და მოვლენებით, რეჟისორული გადაწყვეტის არაერთგვაროვნებით დატვირთულ ამ მოგზაურობაში, სხვადასხვა ასაკის მაყურებელი (და უფროსიც) ინტერესით ერთვება და მისი გამზიარებელი ხდება.

კაპიტანი ნემო არჩევანს აკეთებს და ცივილიზაციისგან, მტრულად განწყობილი საზოგადოებისგან, დამპრყობლებისგან, მოძალადეებისგან განდგომასა და თავისუფალ სივრცეებში ცხოვრებას ირჩევს. ემიჯნება და ეცლება მტერს, რომელმაც მისი ხალხი, ერი დაიპყრო და მის სამშობლოს დაეპატრონა. სახელმწიფოს, რომელმაც ცეცხლის ალყაში მოაქცია უცნობი ან, იქნებ, უკვე კარგად ნაცნობი - „ამოცნობილი“ - ობიექტი, რომელიც მოჩვენებით სიმშვიდეს ურღვევს და იმ დანაშაულებს შეახსენებს, რომლებსაც დღესაც ჩადის, როდესაც ადამიანის, ქვეყნ(ებ)ის თავისუფლებას, სიცოცხლეს ებრძვის და ემუქრება.